Wysysają soki i przenoszą wirusy

Planując zasiewy zbóż ozimych warto uwzględnić potencjalne ryzyko ze strony mszyc – wektorów wirusów i zawczasu podjąć odpowiednie kroki. Niestety, będzie to kolejny sezon bez insektycydowych zapraw nasiennych.

Mszyce mają status jednych z najważniejszych gospodarczo szkodników zbóż. Mogą powodować znaczne straty w plonach zarówno w wyniku bezpośredniego żerowania na roślinach, jak i pośrednio w charakterze wektorów wirusów, przede wszystkim żółtej karłowatości jęczmienia (ang. BYDV).

Porażone plantacje w całym kraju

Jesienią na młodych zasiewach zbóż zwykle pojawiają się cztery gatunki mszyc: czeremchowo-zbożowa, zbożowa, różano-trawowa i kukurydziana. Wszystkie są wektorami wirusów, jednak największe znaczenie ma mszyca czeremchowo-zbożowa, która na wschody ozimin nalatuje masowo w całym kraju. Pojawienie się tego gatunku w okresie jesieni (i infekcje wirusowe) stwierdzono pod koniec lat 90. ubiegłego wieku. Początkowo to nowe zjawisko dotyczyło tylko południowo-zachodnich rejonów Polski, jednak po kilku latach infekcyjne mszyce i porażone plantacje ozimin stwierdzano już w całym kraju.

Skutek zmian klimatu

Występujące okresowo wyższe temperatury (szczególnie w maju i czerwcu) zakłócają biologię mszyc. Objawia się to tym, że w okresie pożniwnym mszyce nie przelatują na czeremchę (tzw. gospodarza pierwotnego) żeby złożyć jaja, które zimują, jak w typowym cyklu rozwojowym, lecz w poszukiwaniu pokarmu zasiedlają dziko rosnące trawy, na których nabywają wirusy. Następnie przelatują na wschodzące oziminy, gdzie w trakcie żerowania infekują rośliny wirusami. Mszyce mogą przenosić wirusy przez cały okres wegetacji zbóż, ale najgroźniejsze są infekcje jesienne na wschodzących oziminach, z uwagi na dłuższy okres koncentracji wirusa w roślinie. Długa i ciepła jesień umożliwia mszycom swobodny rozwój. Bywały lata, że żywe mszyce obserwowano w styczniu pod warstwą śniegu, a graniczną temperaturą w ich rozwoju jest -6°C. Mszyce mogą pobierać i przekazywać wirusy żółtej karłowatości jęczmienia tylko podczas dłuższego żerowania w głębszych tkankach rośliny. Po pobraniu wirusa mszyce stają się jego nosicielami dożywotnio, przenosząc go stopniowo na kolejne zasiedlane rośliny.

Objawy zwykle wiosną

Żółta karłowatość jęczmienia jest wirozą porażającą praktycznie wszystkie gatunki zbóż. W Polsce największe znaczenie ma na uprawach jęczmienia ozimego (głównie w rejonach zachodnich i południowych), na których notowano straty plonu rzędu 30-40 proc., a w skrajnych przypadkach konieczna była nawet likwidacja plantacji. Pszenica ozima porażana jest w mniejszym stopniu. Typowymi objawami wirozy są: nadmierne krzewienie, zahamowanie wzrostu, mniejsza liczba źdźbeł kłosonośnych i słabsze wypełnienie kłosów. Bardzo charakterystyczne dla choroby są przebarwienia liści, różnego koloru – w zależności od gatunku, np. w pszenicy – czerwone, w jęczmieniu – żółte, a w przypadku żyta – rdzawe. Początkowo pojawiają się one na wierzchołkach liści i przechodzą stopniowo w kierunku pochwy liściowej, a porażone liście stają się sztywne i kruche. Objawy infekcji BYDV są widoczne dopiero wiosną następnego roku. Czasami przebarwienia liści bądź zły stan fizjologiczny roślin mogą przypominać objawy niedoborów składników pokarmowych lub suszy, dlatego potencjalne porażenie BYDV najlepiej jest potwierdzić laboratoryjnie.

Warto podziałać bez chemii

Zawirusowanych roślin nie da się już w żaden sposób uratować. Infekcjom wirusowym można jedynie zapobiegać przez ograniczanie liczebności mszyc-wektorów chorób. Zgodnie z zasadami integrowanej ochrony roślin, w pierwszej kolejności należy wykorzystać metody niechemiczne. Liczebność mszyc na jesiennych zasiewach ozimin ograniczają przede wszystkim: zwalczanie chwastów jednoliściennych (i samosiewów zbóż), zrównoważone nawożenie (głównie N) oraz w miarę możliwości izolacja przestrzenna od innych plantacji zbóż, nieużytków, łąk i zakrzewień. Istotne znaczenie ma metoda biologiczna, czyli obecność na plantacji owadów pożytecznych. Z kolei hodowla zmierza w kierunku wyselekcjonowania odmian odpornych i tolerancyjnych – zarówno na zasiedlanie przez mszyce, jak i z genem odporności na BYDV. Odmiany zbóż o zwiększonej mrozoodporności pozwalają opóźnić termin siewu, co jednocześnie potencjalnie obniża presję ze strony mszyc. Działania o charakterze niechemicznym nie eliminują całkowicie zagrożenia, pozwalają jednak w istotny sposób obniżyć poziom późniejszej chemizacji.

Kiedy zwalczać chemicznie?

W zwalczaniu szkodników, a szczególnie mszyc-wektorów wirusów kluczowa jest precyzja w ustaleniu właściwego terminu zabiegu. Pomaga w tym systematyczny monitoring plantacji. Mszyce-wektory wirusów na zbożach należy zwalczać po stwierdzeniu pierwszych nalatujących na rośliny osobników. Do monitoringu można wykorzystać żółte naczynia. Należy też śledzić aktualne komunikaty z poszczególnych rejonów kraju zamieszczane na Platformie Sygnalizacji Agrofagów (www.agrofagi.com.pl). Insektycydy, z uwagi na zmienność warunków pogodowych w okresie jesieni, należy stosować w optymalnej temperaturze do ich skutecznego działania mierzonej bezpośrednio na plantacji. Ze względu na wyjątkowo wysoką zdolność mszyc do wykształcania odporności na substancje czynne, należy w miarę możliwości stosować przemiennie insektycydy z różnych grup chemicznych. Niestety aktualnie wybór środków jest dość ubogi, dlatego trudno jest spełnić ten wymóg. We wcześniejszych latach skutecznością w ograniczaniu mszyc-wektorów wirusów wykazywały się zaprawy nasienne, ale od kilku sezonów takie rozwiązanie w ochronie zbóż ozimych nie jest możliwe.

Artykuł ukazał się w wydaniu 09/2021 miesięcznika "Przedsiębiorca Rolny". ZAPRENUMERUJ