Uziarnienie gleby decyduje o plonowaniu
Uziarnienie jest jedną z najbardziej podstawowych cech gleby decydujących o jej zdolności do magazynowania wody i odprowadzania jej nadmiaru jest uziarnienie, czyli wzajemne proporcje między cząstkami różnej wielkości w glebie.
Rośliny uprawne na niewielu polach rosną i plonują tak samo w każdym miejscu. Na większości pól znajdziemy fragmenty, w których rośliny przeważnie giną, inne, na których rosną słabo oraz takie, w których wzrost i plonowanie rośliny są zdecydowanie lepsze niż przeciętne. I to wszystko w warunkach dobrej agrotechniki na całym polu. Co więcej, można spotkać takie miejsca, w których w niektóre lata rośliny giną zupełnie lub rosną słabo, a w inne lata rosną i plonują dobrze.
Jest oczywiste, że tak różne fragmenty występujące na jednym polu powinny być uprawiane i nawożone w różny sposób, oczywiście jeśli pozwalają na to urządzenia używane przez danego rolnika. Z czego może wynikać zróżnicowanie wzrostu i plonowania roślin na jednym polu? W warunkach dobrej agrotechniki najczęstszymi przyczynami zróżnicowania wzrostu i plonowania upraw na jednym polu są różnice w warunkach wilgotnościowych i świetlnych, a niekiedy także procesy erozyjne. Wymienione czynniki zależą przede wszystkim od położenia w terenie i właściwości gleby.
Główny czynnik różnicowania plonów
Uziarnienie jest jedną z najbardziej podstawowych cech gleby decydujących o jej zdolności do magazynowania wody i odprowadzania jej nadmiaru. Przez uziarnienie (inaczej skład mechaniczny lub granulometryczny) gleby rozumiemy wzajemne proporcje między cząstkami różnej wielkości w glebie. W glebach bardzo lekkich i lekkich przeważają cząstki o większej średnicy – żwir i/lub piasek (średnica 0,1-1 mm wg starszej klasyfikacji lub 0,05 – 2,0 mm wg nowszej). Dzięki temu gleby takie z reguły są łatwe do uprawy i nie cierpią na nadmiar wody – w większości lat są zbyt suche. Wyjątkiem mogą być gleby położone w zagłębieniach lub mające pod warstwą orną glinę lub ił.
Przeciwieństwem gleb lekkich i bardzo lekkich są gleby ciężkie, czyli zwięźlejsze gliny oraz iły, w których przeważają cząstki najdrobniejsze (części spławialne o średnicy poniżej 0,02 mm, w tym ił o średnicy cząstek poniżej <0,002 mm). Takie gleby są trudne w uprawie i najczęściej nadmiernie uwilgotnione oraz źle przewietrzone, ale w lata suche są bardzo produktywne.
Gleby średnie można zaliczyć do dwóch grup – pyłów oraz glin. W glebach pyłowych przeważają cząstki drobniejsze niż piasek, ale grubsze niż części spławialne lub ił. Są to gleby, które godzą w sobie zdolność do magazynowania znaczącej ilości wody oraz odprowadzania jej nadmiaru, co sprawia, że w glebach tych są najlepsze proporcje wody i powietrza dla większości roślin. Dlatego gleby pyłowe, a szczególnie lessowe (pył osadzony przez wiatr) oraz aluwialne (mady pyłowe średnie) zalicza się do najlepszych gleb rolniczych. Gleby te są najczęściej łatwe w uprawie, ale gleby lessowe są jednocześnie bardzo wrażliwe na erozję, zarówno wodną, jak i wietrzną. Gliny składają się z cząstek o różnej średnicy (piasek, pył i części spławialne/ił) zmieszanych w zbliżonych proporcjach. W porównaniu z glebami pyłowymi, gliny mają nieco gorsze właściwości powietrzno-wodne, ale są znacznie bardziej odporne na erozję.
10 przykazań rolnictwa precyzyjnego
Warstwy głębsze też są ważne
Wzrost, rozwój i plonowanie roślin zależy jednak nie tylko od uziarnienia warstwy ornej (najczęściej od 0-20 do 0-30 cm), ale również od uziarnienia warstw głębszych, aż do około 100 cm. Obecność gliny lub iłu w głębszych warstwach gleb lekkich zmniejsza ich wrażliwość na suszę, ale jednocześnie zwiększa wrażliwość na nadmiar wody, która może być zatrzymywana przez warstwę zwięźlejszą szczególnie po bardzo obfitych opadach. W warunkach polskich wrażliwość na suszę ma większe znaczenie, niż wrażliwość na nadmiar wody. Dlatego też głębokość występowania warstwy zwięźlejszej decyduje o klasie bonitacyjnej gleby lekkiej.
Na przykład, piasek gliniasty mocny (gleba lekka) podścielony gliną lekką na głębokości mniejszej niż 50 cm może być zaliczony nawet do II klasy bonitacyjnej, a podobny piasek mający glinę na głębokości około 80 cm będzie zaliczony do klasy IIIb. Odwrotna sytuacja jest na glebach średnich lub ciężkich podścielonych piaskiem – będą one dość odporne na nadmiar wody, ale w lata suche będą wrażliwe na przesychanie. Dlatego też, im płycej pod gliną znajduje się piasek, tym niższa jest klasa bonitacyjna takiej gleby. Przykładowo, gleba średnia podścielona piaskiem na głębokości 100 cm będzie zaliczona do klasy IIIa, ale podobna gleba średnia w warstwie ornej z piaskiem na głębokości 30-40 cm nawet do klasy VI.
Nawigacja - siew, nawożenie i ochrona jak po sznurku
Jak oceniać uziarnienie gleby?
Rolnicy rozróżniają poszczególne fragmenty pola po tym, jak się zachowują w czasie prac polowych. Osoba z dużą wprawą może ocenić uziarnienie gleby metodą organoleptyczną, czyli na podstawie tego w jaki sposób wilgotna gleba się zachowuje – czy daje się formować w kulki, wałki, czy jest szorstka, czy raczej gładka w dotyku, czy może jest lepka i plastyczna. Dotyczy to jednak głównie warstwy ornej gleby. Żeby poznać głębsze warstwy gleby, należałoby wykonać odkrywki glebowe lub chociaż odwierty. A na to większość rolników nie znajdzie po prostu czasu. Dlatego ważnym źródłem informacji są mapy, a Polska jest być może jedynym krajem na świecie, w którym zmapowane zostały praktycznie wszystkie powierzchnie gruntów ornych.
Niestety, mapy ewidencyjne, które znajdują się w posiadaniu każdego rolnika nie są wystarczającym źródłem informacji, gdyż np. w klasie IIIb możemy mieć zarówno gleby lekkie, średnie jak i ciężkie, a takie powinny być traktowane w różny sposób. Znacznie lepsze byłyby mapy klasyfikacyjne (bonitacyjne), do których dostęp jest trudniejszy oraz mapy glebowo-rolnicze. Należy pamiętać, że większość wspomnianych map powstała w latach 1956-1976. Oczywiście w rejonach, w których dokonano scalenia gruntów lub modernizacji ewidencji gruntów i budynków mogą istnieć mapy nowsze i bardziej aktualne. Należy jednak pamiętać o jednym – wszystkie te mapy były i są tworzone w oparciu o starsze techniki mapowania. Tymczasem postęp technologiczny daje do dyspozycji rolników i agronomów liczne narzędzia, które pozwalają na ocenę zróżnicowania pól uprawnych z dokładnością do kilku metrów lub jeszcze większą. Do takich narzędzi należą pomiary przewodności elektrycznej i skanowanie elektromagnetyczne gleby, zdjęcia lotnicze i satelitarne, mapy plonów i inne.
Dr inż. Michał Stępień jest absolwentem SGGW w Warszawie
