Uprawa roślin w międzyplonach

Intensyfikacja produkcji roślinnej wpływa negatywnie na środowisko glebowe, co skutkuje obniżeniem plonowania roślin uprawnych. Jednym z naturalnych sposobów niwelowania tych niekorzystnych zjawisk jest uprawa roślin w międzyplonach.

Międzyplon, jak nazwa wskazuje, jest to uprawa jednego gatunku lub mieszanki roślin między dwoma plonami głównymi z przeznaczeniem na przyoranie jako zielony nawóz lub w celu pozyskania biomasy na paszę.

Korzyści dla gleby i roślin

Międzyplony pełnią wiele funkcji środowiskowych o dużym znaczeniu rolniczym oraz stanowią pewną alternatywę dla nawozów naturalnych, dlatego ich wartość nawozowa często porównywana jest do obornika. Międzyplony są źródłem substancji organicznej, z której tworzone są związki próchniczne podnoszące żyzność gleby (tab. 1.). Dzięki zwiększeniu zawartości substancji organicznej zwiększa się pojemność wodna gleby, poprawie ulega jej struktura i poprawia się aktywność biologiczna (wzrost populacji pożytecznych mikroorganizmów). Ponadto, międzyplony spulchniają podglebie i zapobiegają stratom składników pokarmowych na skutek ich wymywania i przemieszczania się w głąb profilu glebowego. Rośliny międzyplonowe pobierają składniki pokarmowe, które pozostały na polu po żniwach i stają się ich magazynem, a po ich rozłożeniu udostępniane są roślinom następczym. W ten sposób można uniknąć strat cennych pierwiastków, co ma duże znaczenie zarówno ekologiczne, jak i ekonomiczne. Ponadto, rośliny głębiej korzeniące się uruchamiają składniki pokarmowe (głównie Ca, P, Mg) z głębszych warstw gleby, dzięki czemu mogą z nich korzystać rośliny uprawiane po międzyplonach. Dodatkowe korzyści przynoszą gatunki z rodziny bobowatych, które dzięki symbiozie z bakteriami brodawkowymi wykorzystują azot atmosferyczny do budowy swojej biomasy, a przy okazji pewną jego część pozostawiają w glebie, korzystnie wpływając na jakość stanowiska. Ilość azotu wniesionego do gleby przez rośliny bobowate uprawiane w międzyplonach wynoszą od około 60 do nawet 180 kg/ha (rys. 1.). Uprawa międzyplonów zapobiega też erozji wodnej i wietrznej, a dodatkowo działa fitosanitarnie na środowisko glebowe przeciwdziałając rozwojowi patogenów chorobotwórczych (np. facelia, gorczyca i rzodkiew oleista ograniczają populacje mątwika, a gryka zwyczajna występowanie rolnic i pędraków). Międzyplony i wsiewki stanowią również silną konkurencje dla chwastów, dzięki czemu ograniczają zachwaszczenie upraw (tab. 2.).

Bogate stanowiska

Uprawa międzyplonów na zielony nawóz ma na celu wprowadzenie do gleby jak największej ilości biomasy i składników pokarmowych, dlatego ich efektywność w dużym stopniu zależy od fazy rozwojowej w jakiej roślina jest przyorana. Młode rośliny zawierają duże ilości azotu i szybciej się rozkładają, dlatego mają większą wartość nawozową. Działanie nawozów zielonych zależy także od rodzaju gleby (rozkład przyoranej biomasy jest szybszy na glebach lżejszych niż na cięższych) oraz od warunków pogodowych. Gatunki uprawiane w plonie głównym, po odpowiednio dobranym międzyplonie, mają na ogół lepsze stanowisko, bardziej zasobne w składniki pokarmowe i o lepszych właściwościach wodno-powietrznych, co przekłada się na wyższe plony. Badania wykazały, że spośród czterech rodzajów międzyplonów (gorczyca biała, facelia błękitna, rzepak ozimy, mieszanka łubinu wąskolistnego z grochem pastewnym), dla pszenicy jarej najlepsze było stanowisko po facelii błękitnej (wzrost plonu o 9 proc.), dla jęczmienia jarego po mieszance strączkowej (wzrost plonu o 8 proc.), zaś owies wykazał się podobną zwyżką plonu (6-7%) po wszystkich badanych międzyplonach (rys. 2.).

Bywają z nimi problemy

W latach suchych uprawa międzyplonów ozimych i wiosennych (przedplonów) może prowadzić do spadku plonu roślin uprawianych bezpośrednio po przyoranych nawozach zielonych, ze względu na przesuszenie gleby związane z wykorzystaniem zapasów wody przez rośliny międzyplonowe (np. gorczyca). Ponadto, jednorazowe wprowadzenie do gleby dużej ilości biomasy może na początku tworzyć warstwę izolującą, utrudniającą przesiąkanie i podsiąkanie wody z głębszych warstw gleby. Należy jednak pamiętać, że przyorane nawozy zielone wzbogacają glebę w materię organiczną, zwiększają jej pojemność wodną i stwarzają korzystne warunki do gromadzenia wody w glebie. Niektóre gatunki roślin międzyplonowych mogą ponadto powodować zachwaszczenie uprawy następczej (np. gryka, gorczyca, wcześnie wysiane koniczyny). W warunkach ciepłej jesieni gatunki takie rozwijają się bardzo szybko, więc mogą osiągnąć dojrzałość i wydać nasiona, co skutkuje kłopotami z zachwaszczeniem uprawy następczej i może wymaga dodatkowego zabiegu herbicydowego.

Rodzaje międzyplonów

Rośliny uprawiane w międzyplonach powinny charakteryzować się szybkim tempem wzrostu, pozwalającym na uzyskanie dużej biomasy w stosunkowo krótkim czasie. Powinny też mieć dobrze rozwinięty i głęboko sięgający system korzeniowy, który umożliwia pobieranie wody i składników pokarmowych z głębszych warstw gleby i zapewnia odporność na niesprzyjające warunki pogodowe. W praktyce rolniczej na zielony nawóz mogą być stosowane:

• międzyplony ścierniskowe (letnie) – wysiewane od początku lipca do końca sierpnia, po zbiorze wczesnego plonu głównego, a użytkowane jesienią tego samego roku na paszę (np. seradela) lub przyorywane późną jesienią na zielony nawóz (np. facelia, łubiny);
• międzyplony ozime – wysiewane od początku sierpnia do połowy września, po roślinach późno schodzących z pola, a przyorywane wiosną następnego roku;
• przedplony (międzyplony wiosenne) – wysiewane wczesną wiosną i przyorywane na początku czerwca przed siewem lub sadzeniem rośliny głównej na zbiór jesienny (np. warzywa). Ten rodzaj międzyplonów stosowany jest najrzadziej;
• wsiewki śródplonowe – nasiona wysiewane są wiosną jednocześnie z główną rośliną uprawną lub wsiewane w czasie jej wegetacji. Po zbiorze plonu głównego wsiewki pozostają do jesieni tego samego roku (na ogół do października) i zbierane są jako tzw. ściernianka lub przyorywane na zielony nawóz. Wsiewki są mało popularne jako rośliny międzyplonowe, ze względu na dużą zawodność w warunkach niedoboru opadów (zasychają), ale też nadmiaru opadów (nadmierny wzrost pogarsza warunki wzrostu rośliny ochronnej, która dodatkowo może wylegać).

Dobór gatunków

Przy doborze gatunków roślin międzyplonowych należy uwzględnić: wymagania glebowe, odporność na niedobór wody i spadki temperatury poniżej 0 stopni C, a także termin siewu, tempo wzrostu, długość okresu wegetacji, wartość paszową i nawozową biomasy oraz przeznaczenie międzyplonu (tab. 3.). Ważnym czynnikiem jest także dostępność i koszt materiału siewnego. W przypadku międzyplonów ścierniskowych zaleca się uprawę mieszanek, rzadziej gatunków w czystym siewie. Komponując mieszanki należy uwzględnić 2-4 gatunki roślin, z czego jeden powinien być gatunkiem dominującym (40-70 proc.), dobrze plonującym w danym regionie. Należy dobierać gatunki o zbliżonej długości okresu wegetacyjnego oraz podobnym tempie wzrostu i rozwoju. Gatunkami zalecanymi do uprawy na glebach lekkich są: łubin żółty, facelia, seradela, a na glebach cięższych: groch pastewny, rzodkiew oleista, słonecznik, gorczyca biała, łubin wąskolistny i mieszanki z trawami (życica trwała, kupkówka pospolita). Ważnym czynnikiem, który powinien być uwzględniany przy wyborze roślin do uprawy w międzyplonach są wymagania wilgotnościowe poszczególnych gatunków. Na bardziej suchych stanowiskach lepiej poradzą sobie facelia, seradela i słonecznik niż rośliny o większych wymaganiach wodnych, takie jak strączkowe (również jako komponent mieszanki).

Stanowisko do wysiewu międzyplonu powinno być przygotowane zaraz po zbiorze plonu głównego. Należy wówczas wykonać orkę na głębokość zależną od rodzaju gleby oraz od wysiewanych gatunków lub mieszanek. Następnie należy doprawić glebę agregatem uprawowym na głębokość 2-3 cm dla nasion drobnych lub 4-6 cm dla nasion grubych. Dodatkowo na glebach ciężkich zaleca się wałowanie, które przyspieszy i wyrówna kiełkowanie roślin.

Tabela 1. Plony świeżej i suchej masy różnych gatunków roślin uprawianych w międzyplonach

Źródło: Zaniewicz-Bakowska i in. 2012

Tabela 2. Wpływ wsiewki seradeli na świeżą i suchą masę chwastów w łanie pszenżyta

Źródło: Staniak i in. 2018

Tabela 3. Przykłady gatunków roślin uprawianych w międzyplonach

Źródło: Kotecki 2020, Zaniewicz-Bajkowska i in. 2012

Artykuł ukazał się w wydaniu 07/2023 miesięcznika "Przedsiębiorca Rolny". ZAPRENUMERUJ