Postęp odmianowy w soi

Systematyczny wzrost powierzchni uprawy soi w Polsce jest na pewno zasługą postępu odmianowego. Nie można pominąć jednak dobrze opracowanej i szeroko upowszechnianej agrotechniki, a także dotacji mających na celu zwiększenie uprawy roślin wysokobiałkowych w Polsce i częściowe uniezależnienie produkcji zwierzęcej od importowanej śruty sojowej.

Nasiona soi zawierają 33-45 proc. białka charakteryzującego się korzystnym składem aminokwasowym, 18-24 proc. tłuszczu, z którego połowę stanowią nienasycone kwasy tłuszczowe i tylko 5-8 proc. włókna surowego. Są też źródłem wielu cennych związków chemicznych, takich jak np.: błonnik, lecytyna, witaminy, sole mineralne i antyoksydanty.

Wszechstronne wykorzystanie

Soja zwyczajna jest rośliną niezwykle ważną dla całego współczesnego świata, ze względu na szerokie wykorzystanie paszowe, konsumpcyjne i przemysłowe. Pokrywa w około 30 proc. światowe zaopatrzenie na konsumpcyjny olej roślinny i w 70 proc. na śrutę sojową. Olej sojowy nadaje się do bezpośredniego spożycia, ale także do uszlachetniania innych tłuszczów roślinnych. Jest ponadto jednym z podstawowych surowców do produkcji biodiesla. Białko sojowe ma zastosowanie w produkcji mleka sojowego zastępującego mleko krowie.

Plonowanie soi w doświadczeniach rozpoznawczych 2022

COBORU opublikowało wstępne wyniki plonowanie odmian soi w doświadczeniach rozpoznawczych w zeszłym roku. Najlepiej plonowała odmiana Amiata (35,4 dt/ha).  W badaniach ogółem wzięło udział 21 odmian soi, w tym 7 wpisane do Krajowego...

czytaj więcej

W wielu krajach z nasion soi produkuje się substytuty mięsa, ponieważ białko soi zawiera komplet aminokwasów w proporcjach zbliżonych do białka wzorcowego, co sprawia, że może być stosowane zamiennie z białkiem pochodzącym z mięsa. Soja wykorzystywana jest także w przemyśle farmaceutycznym i chemicznym. Jest doskonałym źródłem bioaktywnych peptydów, które mają właściwości prozdrowotne. Preparaty zawierające soję stosowane są w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym, takim jak choroby układu krążenia, otyłość, choroby nowotworowe, zaburzenia funkcji immunologicznych, a także w łagodzeniu objawów menopauzy. Uprawa soi przynosi dodatkowe korzyści ekonomiczne i ekologiczne, ze względu na możliwość biologicznego wiązania azotu atmosferycznego przez bakterie symbiotyczne. Ma małe zapotrzebowanie na azot mineralny, a jej uprawa korzystnie wpływa na glebę, zwiększając przy tym plon roślin następczych, np. zbóż. Soja poprawia też właściwości fizyczne i chemiczne gleby. Dzięki silnym, dobrze rozwiniętym korzeniom pozytywnie wpływa na strukturę i żyzność gleby, a dzięki wydzielinom korzeniowym zwiększa mobilność składników odżywczych i przyspiesza procesy mineralizacji.

Czwarte miejsce

Ze względu na wszechstronne wykorzystanie, soja przoduje w światowej gospodarce rolnej jako główna roślina oleista. Pod względem powierzchni uprawy zajmuje czwarte miejsce na świecie (po pszenicy, ryżu i kukurydzy), a pierwsze wśród bobowatych. W 2021 r. na świecie uprawiana była na powierzchni prawie 130 mln ha, a produkcja wyniosła 372 mln ton. Głównymi producentami soi na świecie są: Brazylia, USA i Argentyna, które zapewniają 82 proc. światowej produkcji nasion. W Europie w 2021 r. uprawiana była na areale 5,5 mln ha, a produkcja wyniosła 11,6 mln ton, co stanowi zaledwie 3 proc. światowej produkcji. W latach 2015-2019 Unia Europejska importowała średnio 14 mln t soi i 18 mln t śruty sojowej rocznie, z czego 94 proc. pochodziło spoza Europy. Wysokie zapotrzebowanie na białko roślinne w Europie jest ważnym powodem do rozszerzenia areału uprawy soi na kontynencie europejskim.

Duże wymagania cieplne

Dlatego przebieg pogody charakterystyczny dla klimatu umiarkowanego nie jest dla niej typowy. Główne prace badawcze i hodowlane skupiają się więc na adaptacji tego gatunku do warunków przyrodniczych naszego kraju. Zróżnicowanie warunków klimatycznych w Polsce związane z różną długością okresu wegetacyjnego (różnica pomiędzy Polską południowo-zachodnią i północno-wschodnią sięga 30-35 dni) sprawia, że właściwe dopasowanie odmian do rejonu uprawy ma kluczowe znaczenie. Ponadto, wiele odmian wyhodowanych w innych częściach Europy może nie sprawdzić się w naszym kraju. Soja kiełkuje, kiedy gleba jest dobrze nagrzana, dlatego jej wysiew przypada dopiero pod koniec kwietnia lub na początku maja, uwzględniając lokalne warunki pogodowe w danym roku. Kwitnie później niż krajowe gatunki bobowatych, a dojrzałość żniwną osiąga na ogół dopiero we wrześniu. Odmiany o najkrótszym okresie wegetacji (bardzo wczesne) mogą dojrzewać w ostatniej dekadzie sierpnia, ale bardzo późne – nawet na początku października, co może stwarzać problemy ze zbiorem w latach o niekorzystnych warunkach pogodowych.

Uprawia się coraz więcej

Powierzchnia uprawy soi w Polsce co roku zwiększa się. Według danych Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (na podstawie wniosków o przyznanie płatności bezpośrednich), w 2020 r. wynosiła 21,5 tys. ha, w 2021 r. – 25,5 tys. ha, a w 2022 już 47,9 tys. ha. Zwiększa się także wachlarz odmian oferowanych przez firmy nasienne, zwłaszcza zagraniczne, które sprowadzają materiał siewny. Aktualnie w Krajowym rejestrze (KR) znajduje się 36 odmian soi, w tym zdecydowana większość pochodzi z hodowli zagranicznych. Dzięki Inicjatywie białkowej COBORU, co roku testowanych jest około 30-40 odmian soi pochodzących zarówno z KR, jak również ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA), których nasiona można nabyć na terenie naszego kraju. Wyniki dotyczące potencjału oraz stabilności plonowania w latach, ale także długości okresu wegetacji, pozwalają na uzyskanie wiarygodnej informacji odnośnie przydatności danej odmiany do uprawy w konkretnym rejonie Polski (województwie). Ma to duże znaczenie, ponieważ liczba dni potrzebna do uzyskania dojrzałości przez daną odmianę, a więc i grupa wczesności mogą różnić się w Polsce i w kraju hodowcy skąd pochodzą nasiona.

Wnoszą postęp hodowlany

W ostatnim roku (2022) zarejestrowano 7 nowych odmian soi z różnych grup wczesności, tj.: jedna wczesna – Pamela, dwie średnio późne – Asterix i Wojtek oraz cztery późne: Adelfia, ES Bachelor, GL Susanna i Pula. Charakterystykę cech rolniczo-użytkowych tych odmian prezentuje tabela 1., natomiast potencjał plonowania (plon nasion i białka) w warunkach Polski w sezonach 2020-2021 przedstawia tabela 2.

Pamela to odmiana wczesna, charakteryzująca się dużym plonem nasion i dość dużym plonem białka. Rośliny są dość niskie, ale pierwszy strąk osadzony jest średnio wysoko. Rośliny są odporne na wyleganie i średnio odporne na bakteryjną ospowatość, natomiast ich odporność na bakteryjną plamistość i septoriozę jest dość duża. Cechują się średnią odpornością na pękanie strąków i dużą masą 1000 nasion. Zawartość białka ogólnego i tłuszczu surowego w nasionach jest średnia do małej.

Asterix jest odmianą o średniej liczbie dni od siewu do dojrzałości żniwnej. Daje duży plon nasion i białka. Rośliny są średnio wysokie, ale najniższe strąki osadzone są dość nisko. Rośliny są średnio odporne na bakteryjną ospowatość i septoriozę, natomiast mało na bakteryjną plamistość. Charakteryzują się dość dużą odpornością na wyleganie przed zbiorem, średnią odpornością na pękanie strąków i średnią do małej masą 1000 nasion. Nasiona odmiany Asterix  zawierają średnią ilość białka i tłuszczu.

Wojtek należy do odmian o średniej wczesności. Daje dość duży plon nasion i białka. Rośliny są wysokie i podatne na wyleganie, ale najniższe strąki osadzone są dość wysoko. Odmiana ta cechuje się  średnią odpornością na bakteryjną ospowatość i septoriozę oraz małą  na bakteryjną plamistość. Średnia jest także masa 1000 nasion i odporność na pękanie strąków. Nasiona charakteryzują się dość dużą zawartością białka i średnią – tłuszczu.

Adelfia to odmiana późniejsza, o bardzo dużym potencjale plonowania. Szczególnie dobrze plonuje w pasie Polski centralnej i południowej. Rośliny są niskie i mają dość nisko osadzone najniższe strąki. Są przy tym średnio odporne na wyleganie i pękanie strąków. Rośliny charakteryzują się średnią odpornością na bakteryjną ospowatość i septoriozę, ale dość dużą na bakteryjną plamistość. Masa 1000 nasion jest średnia, podobnie jak zawartość białka ogólnego i tłuszczu surowego w nasionach.

ES Bachelor jest odmianą charakteryzującą się dość małym plonem, ale nasiona zawierają bardzo dużo białka i mało tłuszczu surowego. Rośliny są średnio wysokie, o dość dużej odporności na wyleganie. Najniższe strąki osadzone są dość nisko, odporność strąków na pękanie jest średnia. Odmiana ta cechuje się średnią odpornością na bakteryjną ospowatość i septoriozę oraz dość dużą na bakteryjną plamistość. Masa 1000 nasion jest średnia do małej.

GL Susanna należy do grupy odmian późnych. Daje dość duży plon nasion i średni plon białka. Rośliny są wysokie i mało odporne na wyleganie przed zbiorem. Najniższe strąki osadzone są wysoko. Odmiana ta charakteryzuje się średnią odpornością na choroby (bakteryjną ospowatość, bakteryjną plamistość i septoriozę) i na pękanie strąków. Masa 1000 nasion jest średnia do małej. Nasiona cechują się średnią zawartością białka ogólnego i tłuszczu surowego.

Pula to odmiana późna charakteryzująca się dużym potencjałem plonowania. Pozwala na uzyskanie dużego plonu, zarówno nasion jak i  białka. Kwitnie dość późno i krótko. Rośliny są dość wysokie, ale odporne na wyleganie. Najniższe strąki osadzone są średnio wysoko. Odmiana ta charakteryzuje się dość małą odpornością na bakteryjną ospowatość, bakteryjną plamistość i septoriozę. Strąki są średnio odporne na pękanie. Masa 1000 nasion jest dość mała. Rośliny gromadzą dużo białka, ale mało tłuszczu w nasionach.

Tabela 1. Cechy rolniczo-użytkowe odmian soi wpisanych do Krajowego Rejestru w 2022 r. (lata badań 2019-2021)

Źródło: Wyniki doświadczeń odmianowych: soja i rośliny bobowate grubonasienne 2019-2021, COBORU Słupia Wielka 2022.

Tabela 2. Plon nasion i białka odmian soi zarejestrowanych w 2022 r. (lata badań 2020-2021)

* rejony: PN – województwa północne, CN – województwa centralne pasa środkowego kraju,

PD – województwa południowe, ** wzorzec – wybrane odmiany z Krajowego rejestru

Źródło: Wyniki doświadczeń odmianowych: soja i rośliny bobowate grubonasienne 2019-2021, COBORU Słupia Wielka 2022

•  Artykuł ukazał się w wydaniu 03/2023 miesięcznika "Przedsiębiorca Rolny". ZAPRENUMERUJ